5. Disortografi Çocuklarda Yazım Bozukluğu ve Çözüm Yolları

Disortografi, çocuklarda yazılı dili kullanırken belirli kalıplar gösteren ve öğrenme güçlüğü ile yakından ilişkili bir yazım bozukluğudur. Bu durum, özellikle ilkokul çağında çocukların akademik gelişimini ve özgüvenini olumsuz etkileyebilir. Disortografi, sadece harf ve kelime hatalarıyla sınırlı kalmaz; aynı zamanda dilin temel yapılarını anlamada ve kullanmada da güçlükler yaşanır.
Bu makalede, disortografinin tanımını, çocuklarda görülen tipik hata türlerini, değerlendirme yollarını ve ergoterapi temelli çözüm önerilerini bilimsel referanslarla sunacağız.

Disortografi Nedir?

Disortografi, çocukların yazım kurallarına uyum sağlamakta zorlanmasıyla karakterizedir. Bu çocuklar sıklıkla:

• Kelimeleri yanlış yazma

• Ek ve kökleri karıştırma

• Harf değişiklikleri yapma

• Noktalama ve büyük harf kullanımında hatalar

• Cümle yapısını bozma

gibi sorunlar yaşarlar. Bu durumun temelinde genellikle dilbilgisel farkındalık eksikliği ve fonolojik (sesbilgisel) işleme güçlüğü bulunur.
Araştırmalar, disortografi ile disleksi (okuma güçlüğü) arasında sıkı bir ilişki olduğunu göstermektedir. Disortografi olan çocuklarda genellikle işitsel ayrım, kısa süreli hafıza ve fonetik farkındalık alanlarında güçlükler gözlenir (Zoccolotti & Friedmann, 2010).

Bilimsel Not: Disortografi, spesifik öğrenme bozuklukları (SLD) arasında yer alır ve Uluslararası Hastalık Sınıflandırması (ICD-11) kapsamında “Yazılı Anlatım Bozukluğu” başlığı altında incelenir.

Disortografi Yaşayan Çocuklarda Sık Görülen Hatalar

Disortografi yaşayan çocukların yazılı anlatımında sıklıkla gözlenen hatalar genellikle üç ana başlık altında incelenir: morfolojik (yapısal), ortografik (yazım kurallarına dayalı) ve fonetik (sesbilgisel) yazım hataları. Her hata türü, farklı bilişsel ve dilsel güçlükleri yansıtır.

1. Morfolojik (Yapısal) Yazım Hataları

Tanım ve Özellikler

Morfolojik hatalar, çocukların kelimelerin kök ve ekleri arasındaki ilişkiyi kavrayamamasından kaynaklanır. Türkçe gibi eklemeli dillerde, kelime kökü ve ekin doğru analiz edilmesi yazılı anlatımda kritik öneme sahiptir.

Sık Görülen Morfolojik Hata Türleri

• Eklerin Yanlış veya Eksik Eklenmesi:
  Çocuk, kelimeye ait olması gereken ekleri atlayabilir ya da yanlış ek kullanabilir.
  Örnek: “geliyorum” yerine “geliyor” veya “geldim” yerine “geldi”.

• Vurgusuz Harflerin Yanlış Yazılması:
  Vurgusuz harfler genellikle yanlış algılanır veya benzer sesli harflerle karıştırılır.
  Örnek: “kalem” yerine “karem”, “araba” yerine “arabağ”.

• Eşsesli Harflerin Karıştırılması:
  Ses bakımından yakın olan harfler (örn. “d-t”, “b-p”, “k-g”) yanlış yazılabilir.
  Örnek: “kapı” yerine “kabı”.

• Kelime Yapısının Doğru Analiz Edilememesi:
  Çocuk, kök ve ekleri ayırt edemez, kelimeyi yanlış bölümlere ayırabilir.
  Örnek: “gidiyorum” kelimesinde “gid-iyor-um” yerine “gi-diyor-um” yazmak.

Morfolojik Hatalar Neden Oluşur?

• Dilbilgisel kavramların yeterince gelişmemesi

• Türkçenin eklemeli yapısını öğrenmede güçlük

• Kısa süreli bellek ve dikkat eksiklikleri

Morfolojik Hataların Fark Edilmesi

• Sürekli aynı eklerin veya harflerin yanlış kullanılması

• Kelime türetme, çoğul ekleri veya zaman eklerinde karışıklıklar

Uygulama Önerileri

• Kelimeyi Parçalama Egzersizleri: Kelimeler büyük harflerle yazılır, ekler kesme işaretiyle ayrılır: “YAZI-YOR-UM”.

• Renkli Kartlar ve Bloklarla Çalışma: Her ek farklı renk kartla gösterilir.

• Kök ve Ek Oyunları: Çocuğa kök verilir, farklı eklerle yeni kelimeler türetmesi istenir.

2. Ortografik (Yazım Kurallarına Dayalı) Hatalar

Tanım ve Özellikler

Bu hata türü, dilin görsel ve kuralsal yönünün öğrenilmesinde yaşanan zorluklarla ilgilidir. Çocuklar, yazım kurallarına ve dilin görsel bütünlüğüne dair eksik bilgiyle hata yaparlar.

Sık Görülen Ortografik Hata Türleri

• Büyük Harf Kullanımı Hataları:
  Cümle başı, özel isim, ay/gün adı gibi yerlerde büyük harf kullanımı unutulabilir.
  Örnek: “ankara bir şehir.” (“Ankara bir şehir.” olması gerekir)

• Noktalama İşaretlerinin Yanlış veya Eksik Kullanımı:
  Nokta, virgül, soru işareti gibi temel işaretler yanlış kullanılır ya da tamamen atlanır.
  Örnek: “Bugün dışarı çıktım ve parka gittim” (“Bugün dışarı çıktım. Ve parka gittim.”)

• Harf Sıralamasında ve Kelime Bölünmelerinde Yanlışlık:
  Kelimenin hece ya da harf sırası bozulur, uzun kelimeler yanlış bölünerek yazılır.
  Örnek: “okul” yerine “kolu”, “an-lat-ma” yerine “anal-tma”.

• Sık Rastlanan Kök/Ek Hataları:
  “gidicem” yerine “gideceğim”, “alcam” yerine “alacağım” gibi konuşma diline yakın hatalar

Ortografik Hatalar Neden Oluşur?

• Yazım kurallarına yeterli maruz kalmama

• Dikkat ve görsel hafıza eksikliği

• Okuma alışkanlığının zayıf olması

Ortografik Hataların Fark Edilmesi

• Yazılı anlatımda düzensiz, kural dışı bir görünüm

• Aynı metin içinde farklı şekillerde yazılmış kelimeler

Uygulama Önerileri

• Vurgulu Yazı Çalışmaları: Büyük/küçük harf ve noktalama işaretlerini vurgulayan özel dikte çalışmaları

• Görsel Hafıza Kartları: Kurallı ve kural dışı kelimelerle hafıza oyunları

• Renkli Kalemlerle Yazma: Kuralların uygulanması istenen harf veya işaretleri renkli kalemle yazma

• Günlük Yazı ve Dikte: Her gün kısa cümleler yazdırmak ve hatalarını birlikte gözden geçirmek

3. Fonetik (Sesbilgisel) Yazım Hataları

Tanım ve Özellikler

Fonetik hatalar, çocuğun kelimeyi duyduğu gibi yazması ya da sesleri doğru ayırt edememesiyle ilgilidir. Dilin ses-birim ve yazı-birim ilişkisi tam kavranamadığında ortaya çıkar.

Sık Görülen Fonetik Hata Türleri

• Yumuşak ve Sert Harflerin Karıştırılması:
  “k-g”, “p-b”, “t-d” gibi harfler yanlış yazılır.
  Örnek: “kapı” yerine “kabı”, “gemi” yerine “kemi”

• Telaffuzdaki Hataların Yazıya Yansıması:
  Çocuk kelimeyi yanlış telaffuz ettiği gibi yazar.
  Örnek: “şimdi” yerine “şimdi”, “zaman” yerine “saman”

• Benzer Seslerin Yanlış Kullanımı:
  “ş-s”, “f-v”, “c-ç” gibi sesler karıştırılır.
  Örnek: “şeker” yerine “seker”, “çanta” yerine “canta”

• Seslere Dayalı Kelime Değiştirmeler:
  “geliyor” yerine “geliyok”, “gidecek” yerine “gidecek”

Fonetik Hatalar Neden Oluşur?

• Fonolojik farkındalığın zayıf olması

• İşitsel algı ve ayrımda güçlük

• Dildeki ses-birim ve harf-birim eşlemesini öğrenmede gecikme

Fonetik Hataların Fark Edilmesi

• Yazılı metinde sesin olduğu gibi harflerle aktarılması

• Okunan kelimenin yanlış yazılması, tekrarlayan ses hataları

Uygulama Önerileri

• Sesli Okuma ve Tekrar: Her gün düzenli sesli okuma, doğru telaffuz edilen kelimeleri dinleme ve tekrar ettirme

• Dikte Çalışmaları: Duyduğu kelimeyi doğru yazma üzerine egzersizler

• Harf-Ses Eşleştirme Oyunları: Harf kartları ile işitsel eşleştirme etkinlikleri

• Kelime Avı ve Ses Farkındalığı Oyunları: Belirli bir sesi içeren kelimeleri bulma, sesli kelime listeleri oluşturma

Disortografinin Değerlendirilmesi ve Tanısı

Disortografi, genellikle okul çağındaki çocuklarda ortaya çıkan ve yazılı anlatım becerilerinin farklı alanlarında güçlüklerle kendini gösteren bir öğrenme bozukluğudur. Doğru bir tanı koymak için çocuğun bütüncül ve sistematik bir şekilde değerlendirilmesi gerekir. Çünkü disortografi tek başına bir problem olmayıp, bazen başka öğrenme zorluklarıyla (disleksi, dikkat eksikliği, ince motor beceri sorunları) birlikte görülebilir.

Değerlendirme Sürecinde Kullanılan Araçlar ve Yöntemler

1. Yazılı Anlatım Örnekleri

   • Çocuğun serbest yazı, dikte (söyleneni yazma), hikaye tamamlama ve özet yazma gibi farklı türlerdeki yazılı ürünleri analiz edilir.

   • Yazım hatalarının türü, sıklığı, kelime ve cümle yapılarındaki sorunlar detaylı şekilde incelenir.

2. Okuma-Anlama Testleri

   • Çocuğun okuduğunu anlama, okuma hızı, doğruluğu ve okuma sırasında yazım hataları yapıp yapmadığı değerlendirilir.

   • Okuduğunu anlama, yazılı anlatım bozukluğunun altında yatan nedenleri aydınlatmada yardımcı olur.

3. Fonolojik Farkındalık Testleri

   • Çocuğun harf-ses eşleşmesini yapıp yapamadığı, hece ve sesleri ayırt etme, ses ekleme ve çıkarma gibi becerileri test edilir.

   • Özellikle kelimeleri hecelere ayırma, benzer sesleri bulma, seslerle oynama çalışmaları yapılır.

4. Hafıza ve Dikkat Testleri

   • Kısa süreli işitsel ve görsel hafıza, çalışma belleği ve dikkat süresi ölçülür.

   • Çocukta dikkat eksikliği veya hafıza sorunları varsa, bu da yazılı anlatım becerilerini olumsuz etkileyebilir.

5. İnce Motor Becerilerinin Değerlendirilmesi

   • Yazı yazmak için gerekli olan el-göz koordinasyonu, kalem tutma, satır takibi, harflerin şekillendirilmesi gibi beceriler gözlemlenir.

   • Özellikle ergoterapistler, çocuğun motor gelişimini ve el kaslarının işlevselliğini detaylı şekilde inceler.

6. Öğretmen ve Aile Gözlem Formları

   • Öğretmenler ve aileler tarafından doldurulan gözlem formları, çocuğun ev ve okul ortamındaki yazılı anlatım performansı hakkında ek bilgi sunar.

   • Bu formlar sayesinde, çocuğun hangi durumlarda daha çok zorlandığı veya hangi koşullarda başarı gösterdiği tespit edilebilir.

Tanı Sürecinde Uzmanların Rolü

• Özel Eğitim Uzmanları, Psikologlar ve Ergoterapistler:
  Disortografinin tanı ve değerlendirme sürecinde multidisipliner bir ekip çalışması esastır. Özel eğitim öğretmenleri, psikologlar ve ergoterapistler birlikte çalışarak hem bilişsel hem de motor becerileri kapsayan bütüncül bir değerlendirme yapar.

• Nöropsikolojik Değerlendirme:
  Bazı durumlarda, çocuğun genel bilişsel gelişimi ve nörolojik işlevleri değerlendirmek için nöropsikolojik testler de uygulanabilir.

Erken Tanının Önemi

Erken tanı, çocukların akademik, sosyal ve duygusal gelişimi için kritik bir öneme sahiptir. Çünkü:

• Akademik Başarı:
  Disortografi erken dönemde fark edilip uygun müdahaleler başlatıldığında, çocukların yazı yazma becerilerindeki gelişme daha hızlı olur ve okula olan uyumu artar. Böylece akademik başarı olumsuz etkilenmez.

• Özgüvenin Korunması:
  Yazılı anlatımda zorlanan çocuklar, çoğu zaman kendilerini yetersiz hissederler ve sosyal çekilme eğilimi gösterebilirler. Erken tanı ile çocukların kendine olan güveni desteklenir ve öğrenme motivasyonu korunur.

• Psikososyal Gelişim:
  Yazılı iletişim güçlüğü, zamanla arkadaş ilişkilerinde ve sosyal etkileşimde de sorunlara yol açabilir. Erken müdahale, çocuğun sosyal ortamlarda kendini ifade etmesini kolaylaştırır.

• Aile ve Öğretmen Desteği:
  Aileler ve öğretmenler, tanı sayesinde çocuğun ihtiyaçlarını daha iyi anlar ve ona uygun bireyselleştirilmiş destek planları oluşturabilir. Böylece yanlış beklentiler ve gereksiz baskılar önlenir.

• Öğrenme Güçlüğünün İlerlememesi:
  Disortografi zamanında tespit edilmez ve müdahale edilmezse, ilerleyen yaşlarda daha ciddi öğrenme ve psikolojik sorunlara neden olabilir. Erken tanı ile bu riskler azaltılır.

Vurgulu Sonuç:

Disortografi tanısında en etkili yol, çocuğu hem akademik hem psikososyal hem de motor gelişim açısından bütüncül değerlendirmektir. Erken ve doğru tanı, çocuğun potansiyelini ortaya çıkarmada ve yaşam boyu öğrenme becerilerini güçlendirmede altın anahtardır.

Disortografi İçin Etkili Eğitim ve Müdahale Yöntemleri

1. Fonetik Farkındalık Çalışmaları

Amaç: Kelimelerin ses yapılarını tanıma ve ayırt etme
Örnek: Her gün 10 dakika sesli kitap okuma, harfleri farklı tonlarda söyleyerek ayırt etme

2. Kelime Analizi ve Görsel Hafıza Teknikleri

Amaç: Kelime köklerini, eklerini ve hecelerini tanıma
Örnek: Kelimeleri kartlara yazarak kök ve ekleri renklendirme, resim-kelime eşleştirme oyunları

3. Dilbilgisi Kurallarının Pekiştirilmesi

Amaç: Dilbilgisi yapılarını anlamak ve uygulamak
Örnek: Basit cümleler oluşturup hatalarını birlikte düzeltme, eksik harfli cümleleri tamamlama

4. Çoklu Duyusal (Multisensory) Öğrenme Teknikleri

Amaç: Görsel, işitsel ve dokunsal yolları bir arada kullanarak öğrenmeyi desteklemek
Örnek:

• Harfleri oyun hamuruyla şekillendirme

• Parmakla havada büyük harfler çizme

• Kelime puzzle’ları ve yaz-boz etkinlikleri

5. Teknoloji Destekli Uygulamalar

Dijital oyunlar, mobil uygulamalar ve interaktif eğitim yazılımları (ör. Okuma-Yazma uygulamaları, kelime hafıza oyunları) da disortografi için etkili araçlardır.

Ebeveynler ve Öğretmenler İçin Pratik Öneriler

• Hataları eleştirici değil, teşvik edici şekilde düzeltin.

• Yazı yazmayı eğlenceli hâle getirin (hikaye tamamlama, yaratıcı yazma).

• Başarıları mutlaka küçük ödüllerle destekleyin.

• Her çocuk için kişiselleştirilmiş çalışma programları oluşturun.

• Ergoterapi desteği alın: Özellikle ince motor becerilerde zorluk yaşayan çocuklarda ergoterapi, yazı yazma kalitesini artırabilir.

Disortografide Ergoterapinin Rolü

Ergoterapistler, çocuğun yazı yazma sürecini bütüncül değerlendirerek;

• Duyu bütünleme yaklaşımlarıyla yazı kalitesini artırır,

• El-göz koordinasyonu, ince motor beceriler ve postüral kontrol alanlarında egzersizler planlar,

• Alternatif yazı araçları (kalın kalem, üçgen kalem vb.) ve uyarlamalar önerir,

• Çocuğun öğrenme ortamında bağımsız ve motive olmasını destekler.

Sonuç

Disortografi, çocukların akademik, sosyal ve psikolojik yaşamını derinden etkileyebilen bir yazım bozukluğudur. Erken tanı, bütüncül değerlendirme ve kişiye özel eğitim planları ile bu çocukların potansiyellerini ortaya çıkarmak mümkündür.
Ebeveyn, öğretmen ve uzman iş birliğiyle uygulanan pratik ve eğlenceli etkinlikler, çocukların yazım becerilerini geliştirmede büyük rol oynar. Unutmayın: Her çocuk farklıdır ve farklı öğrenir. Doğru yol, çocuğun ihtiyacına uygun çözümler geliştirmekten geçer.

Kaynakça

• Zoccolotti, P., & Friedmann, N. (2010). From dyslexia to dysgraphia: The relationship between spelling and reading difficulties. Cognitive Neuropsychology, 27(5), 358-375.